GNU/Linux ve Özgür Yazılım

Kısaca GNU/Linux nedir?

GNU/Linux’un ne olduğunu merak edip kısaca okuyup hemen çıkacaklar için ne olduğunu açıklayarak başlayalım çünkü anlatacak çok olay ve öğrenecek çok şey var.

GNU’nun sayfasına baktığımız zaman GNU’nun ne olduğunu kısa ve öz şekilde ilk paragrafta şöyle açıklamışlar:

“GNU, açılımı GNU is Not Unix, özgür yazılım olan bir işletim sistemidir, yani kullanıcıların özgürlüğüne saygı duyar. GNU işletim sistemi; GNU paketlerinden (özellikle GNU Projesi tarafından yayımlanan programlar) ve üçüncü taraflarca yayımlanan özgür yazılımdan oluşur. GNU'nun geliştirilmesi, özgürlüğünüzü ihlal eden yazılımlar olmadan bir bilgisayarın kullanılmasını mümkün kılmıştır.”

“Peki GNU/Linux nedir?” sorusunu merak ediyorsanız, hikayesi için yazının tamamını okumanızı öneririm.

Bilgisayar ve İşletim Sistemleri Tarihi

(Başlığa aldırmayın eğlenceli konulardan bahsedeceğim)

Bilgisayarlar günümüzde alışverişten ödeve, mutfak robotundan nükleer santraldeki bir kontrolcüye kadar her yerde kullanılıyor.

Siz de düşünmüşsünüzdür: “Bu kadar karmaşık bir makineyi gerçekten insanlar mı yaptı, yoksa uzaylılar mı getirdi?” Kısa cevap, maalesef bildiğimiz kadarıyla uzaylılarla pek bir alakası yok.

Bilgisayarlar çok yeni şeyler gibi görünse de aslında tarihi milattan öncelere kadar dayanıyor. Aşağıdaki fotoğrafta şu an bildiğimiz ilk analog bilgisayarın kalıntılarını görüyoruz. Altında da yine analog bir bilgisayar görüyoruz. İlk makinenin gök cisimlerinin hareketlerini hesaplamak gibi işlerde kullanıldığını düşünüyoruz. Altındakinin ise tek görevi programladığımız müziği bilyeler ile çalmak!

Modern -elektrikle çalışan, dijital- bilgisayarlar ise çok uzak zamanlarda yoktu elbette. İlk elektrikle çalışan bilgisayar, şaşırmayacaksınız, savaşlar için kullanıldı. Elektro-mekanik diyebileceğimiz bu bilgisayar 1938 yılında ABD’de deniz altı torpidolarının hesaplamaları için trigonometrik hesaplamaları yapmada kullanıldı. Daha sonrasında ise yine çok duyduğumuz vakum tüplü devasa bilgisayarlar ve ilk örneği ENIAC ise yine 2. dünya savaşında telsiz konuşmalarını deşifre etmek için ünlü matematikçi Alan Turing tarafından geliştirildi.

İlk bilgisayarları kullanabilmek için bilgisayarların kablolarını söküp amacımıza göre tekrardan takıp çalıştırıp uzuunca bir süre bekledikten sonra, eğer ki doğru takmışsak, istediğimiz çıktının gelmesini bekliyorduk. Daha sonra o meşhur delikli kartları keşfettik.

Delikli kartlardan sonra ihtiyacımız olan şeyleri programlamak çok daha kolay hale gelmişti fakat yine de bu bilgisayarları kullanabilmek için o alanda uzman kişilerin bilgisayarı yönetmesi ve yaptığı işlemleri kontrol etmesi gerekiyordu. Dahası bu devasa bilgisayarlar için çok fazla talep olmaya başlamıştı ve bu durumu yönetebilmek için bilgisayar operatörlerinin işleri parçalara bölüp hesaplamaları ayrı ayrı yapıp, yani aynı anda birden fazla görevi yapıp, sonra çıktıları birleştirip sonuçları vermesi gerekmişti. Operatörler yine de bu duruma yetişemediler ve sonuç olarak bilgisayarlar ilk hamlelerini yapıp ilk mesleğin sonunu getirdiler: bilgisayar operatörleri yerini işletim sistemlerine bıraktı.

İşletim Sistemleri üniversitelerde başlı başına bir ders olarak anlatılan çok kapsamlı bir konu olduğu için burada işin magazin kısmına bakacağız.

Kısa bilgisayar tarihinden sonra şimdi bir de kısa işletim sistemleri tarihine bakmamız gerekiyor. İşletim sistemleri basitçe bilgisayarlara bizim istediğimiz şeyleri yaptırmakla görevli yazılımlardır. Biz ona ne istediğimizi söyleriz ve işletim sistemi bizi kablolarla, karmaşık kodlarla uğraştırmadan istediğimiz sonucu tekrar bize gösterir. Tabii ki işletim sistemlerini de uzaylılar yapmadı. Yıllar süren bilgi birikimi sayesinde şu an kullandığımız modern işletim sistemleri ortaya çıktı.

İlk işletim sistemi 1956 yılında General Motors ve North American Aviation(NAA) tarafından IBM 704 bilgisayarı için geliştirilmişti. Bu işletim sistemi az önce bahsettiğimiz operatörlerin görevi olan bir iş bitince diğer işi yapma görevini üstlenmişti. İlerleyen yıllarda yeni bilgisayarlar, yeni işletim sistemleri de doğmaya ve her geçen gün de gelişmeye devam etti. Kernel-Shell gibi kavramlar ile işletim sistemleri çok karmaşık yazılımlar haline gelmeye başladı. Daha ayrıntılı bilgi için “ Linux sistemi, dağıtımlar” başlıklı yazımızı okuyabilirsiniz.

İlerleyen yıllar ve bilgisayarların ucuzlaması ile birlikte bilgisayar evlere sığabilen ve ihtiyacı olan herkesin ulaşabileceği bir araç haline gelmeye başlayınca ortaya hepimizin bildiği Microsoft çıktı ve döneminin efsane işletim sistemi olan MS-DOS işletim sistemini çıkardı. Şirket bu işletim sistemi ve sonrasında, ve günümüzde hala, sattığı kopyalar ve işletim sistemlerine özel çıkardığı yazılımlar,office ve diğer 3. parti yazılımlar gibi, ile dünyanın en büyük şirketleri arasında yerini koruyor. Fakat büyük bir sorun var. Bu yazılımların kaynak kodlarını açıp okuyamıyoruz, yani arkada ne işler çevirdiği hakkında pek bir fikrimiz yok. İşte burada kurtarıcımız olan Açık Kaynak ve Özgür Yazılım Felsefesi devreye giriyor.

Kurtarıcımız: Özgür Yazılım

Ne bu açık kaynak?

Öncelikle açık kaynak ne demek bunu bir açıklayalım. Bir programı geliştirirken bunu çeşitli programlama dillerini kullanarak yazarız. Bu yazdığımız kodlar, konuya hakim kişiler tarafından rahatlıkla okunabilir, anlaşılabilir durumdadır. Sonrasında bu kodlar çeşitli programlar ile, derleyici, interpreter gibi bilgisayarın anlayabileceği makine koduna dönüştürülür. Bu makine kodunu ise doğrudan okuyup anlamak neredeyse imkansızdır. Dahası bazı ücretli yazılımlarda bu kodları daha da karmaşık hale getirip makine kodu halini bile anlamayı zorlaştırmak için ayrı bir çaba gösterilir.

İşte, eğer ki bir yazılım açık kaynak ise, bu yazılımın tüm kodlarını yazan kişinin gördüğü hali ile görebiliriz.

Peki ya Özgür Yazılım?

Özgür yazılım ise bir felsefedir, bakış açısıdır, bir kültürdür.

Yine “Özgür yazılım nedir?” sorusuna GNU’nun resmi sayfasındaki kısa ve öz açıklama ile bakalım:

“Özgür yazılım”, kullanıcıların özgürlüğüne ve topluluğa saygı duyan yazılım demektir. Kabataslak, kullanıcıların bir yazılımı çalıştırma, kopyalama, dağıtma, çalışma, değiştirme ve geliştirme özgürlüğüne sahip olduğu anlamına gelir. Öyleyse, “özgür yazılım” bir fiyat değil, özgürlük meselesidir. İngilizcedeki "free" kelimesinden kaynaklı olarak, bu kavramı anlamak için, “bedava birayı” değil “ifade özgürlüğünü” düşünmek gerekiyor. Bazı durumlarda, Fransızca ve İspanyolca'dan özgürün karşılığı olarak libre ödünç alınarak “libre” yazılım kavramı da, yazılımın bedelsiz olduğu değil özgür olduğunu kastetmek için kullanılıyor.

Bu yazıdan da anlaşılacağı gibi özgür yazılım yukarıda bahsettiğimiz “ücret” için kapalı kaynak ve telif dolu yazılımların insanların özgürlüğünü kısıtladığını belirterek bunun önüne geçmek için doğmuş bir düşüncedir.

Özgür yazılım felsefesi 4 temel ilkeyi benimser ve eğer bir yazılım bu dört ilkeye de uygunsa o zaman bu yazılım özgür bir yazılımdır der.

Herhangi bir amaç için, istediğiniz şekilde yazılımı çalıştırma özgürlüğü (0 numaralı özgürlük).

Her ne istiyorsanız onu yaptırmak için programın nasıl çalıştığını ögrenmek ve onu değiştirme özgürlüğü (1 numaralı özgürlük). Yazılımın kaynak koduna ulaşmak, bu iş için ön koşuldur.

Kopyaları dağıtma özgürlüğü, böylece başkalarına yardım edebilirsiniz (2 numaralı özgürlük).

Değiştirilmiş sürümlerinizin kopyalarını dağıtma özgürlüğü (3 numaralı özgürlük). Böylece değişikliklerinizden yararlanması için tüm topluma bir şans vermiş olursunuz. Kaynak koduna erişmek, bunun için bir ön koşuldur.

Okuyunca gerçekten de etkilenmemek elde değil. Peki nerde o zaman bu özgür yazılımlar?

Sonunda GNU/Linux

GNU/Linux dendiği zaman hemen iki isim yanında belirir:

Richard Stallman

Linus Torvalds

Richard Stallman işletim sistemini geliştirmeye başlamadan önce “UNIX” işletim sistemini kullanmaktaydı. Bu işletim sisteminin en büyük sorunu ise birçok lisanslama sorunu ile karşılaşılmasıydı. Bu tarz lisanslama sorunlarını ortadan kaldırmak ve herkesin özgürce kullanıp geliştirebilmesi için GNU ismini verdiği işletim sistemini geliştirdi.

Fotoğraftaki kişi Richard Stallman. Magazin kısmı işte burada başlıyor. GNU(GNU is not UNIX, özyinelemeli bir isim) UNIX benzeri bir işletim sistemidir ve bir işletim sistemi için gereken birçok yazılımı, uygulamalar, kütüphaneler, geliştirici araçları gibi bulundurur fakat GNU tam bir işletim sistemi olmaktan yoksundu çünkü GNU, bir işletim sisteminin kalbi denilebilecek “kernel” dan mahrumdu.

Linus Torvalds ise GNU’dan sonra kendi çekirdeği(kernel) geliştirdi ve buna Linux ismini verdi. Sonrasında bu iki yazılım birleştirildi ve ortaya GNU/Linux dediğimiz işletim sistemi ortaya çıktı.

Richard Stallman’ın ise rahatsız olduğu bir şey var. Bunu belirtmezsek olmaz.

“Çekirdek olarak Linux'u esas alan bir çok işletim sistemi dağıtımı, temel olarak GNU işletim sisteminin değiştirilmiş sürümleridir. Biz GNU'yu geliştirmeye, Linus Torvalds'ın çekirdeği yazmaya başlamasından yıllar önce, 1984 yılında başladık. Hedefimiz bütünüyle özgür bir işletim sistemi geliştirmekti. Tabii ki, bütün parçaları kendimiz geliştirmedik, ama geliştirilmesine öncülük ettik. Ana bileşenlerin çoğunu geliştirmek suretiyle, bütün sisteme tek taraflı en büyük katkıyı biz sağladık. Ayrıca temel bakış açısı da bize aitti.

Adil olmak açısından, en azından bizden de eşit derecede bahsedilmeli.”

Ve ardından da “Linux” olarak değil de “GNU/Linux” olarak adlandırılmasını, özgür yazılım ve GNU için verilen emekler için istiyor. Haksız da sayılmaz.

Son Sözlerimiz

Günümüzde GNU/Linux işletim sistemlerinin binlerce varyasyonu bulunmaktadır. Bunlardan en popülerleri Ubuntu, Linux Mint, Kali Linux gibi dağıtımlardır ve her dağıtımın kendine göre iyi olduğu ve kötü olduğu yanları vardır.

Günümüzde farkında olmasak da her yerde özgür yazılımları kullanmaktayız ve bunun en güzel örneği de Android işletim sistemli telefonlardır. Android telefonlar da Linux Çekirdeğini kullanmaktadır. Linux Çekirdeği tamamen özgür bir yazılımdır. Hatta github linkine https://github.com/torvalds/linux dan ulaşabilirsiniz.

Son olarak Richard Stallman’ın bu sözü ile de yazımızı kapatıyorum

Yeteneklerini kullanarak başarılı olan insanlarla bir sorunum yok, sadece başarının en üst hedef olmadığını düşünüyorum. Özgürlük, bilginin paylaşılması - genişlemesi başarının, kişiselliğin ötesinde şeyler. Kişisel başarı yanlış değil ama etkisi sınırlanmış, eğer gerektiği kadarını elde ettiyseniz hala bunun için açlık duymak ayıp, tabii doğruluk, güzellik ve adalet için durum tam tersi. / Richard Stallman

Yazara ait diğer yazılar

Web Nasıl Çalışır?
GNU/Linux ve Özgür Yazılım
Hack Kültürü
Web Nedir/Ne işe yarar?
Linux Nedir/Neden?